Οι Έλληνες είναι εξαιρετικά μουσικός λαός. Όλα τα συναισθήματα - ατομικά και ομαδικά - εδώ στην Ελλάδα αποτυπώνονται στη μουσική. Η ελληνική μουσική είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο. Οι άνθρωποι που δε ξέρουν ελληνικά, σίγουρα θα θυμηθούν κάποιον Έλληνα μουσικοσυνθέτη, τραγουδιστή, κάποιο τραγούδι. Στην Ελλάδα υπάρχει πληθώρα μουσικών, τραγουδιστών και στιχουργών που ένας είναι καλύτερος τον άλλο.
Μάλλον αυτό είναι ένα από τα κοινά χαρακτηριστικά των Ελλήνων με τους Τσέχους. Μια παλαιά τσέχικη παροιμία λέει: «Κάθε Τσέχος και μουσικός.» Και πράγματι στην Τσεχία πολλοί άνθρωποι έχουν δραστήρια σχέση με τη μουσική και η μουσική παίζει μεγάλο ρόλο στο εκπαιδευτικό σύστημα. Τα παιδιά μπορούν να ξεκινήσουν με οργανωμένη μουσική εκπαίδευση πριν μάθουν να περπατούν.
Ήδη το 17ο αιώνα ο Τσέχος παιδαγωγός Γιαν Άμμος Κομενσκύ (Jan Ámos Komenský, 1592 – 1670) υποστήριζε πως τα παιδιά τεσσάρων ετών ήδη πρέπει να κατέχουν δικό τους μουσικό όργανο.
Επίσης και στην πόλη που ζούμε υπάρχουν μουσικές προτάσεις για μικρά παιδιά. Δεν καταφέραμε όμως να αντισταθούμε στην πρόκληση να ρωτήσουμε τη φίλη μας, την Ζούζκα Βαγκνεροβα, η οποία είναι από τους καλύτερους μουσικούς εκπαιδευτικούς με εξειδίκευση στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, να μας απαντήσει μερικές απορίες που έχουμε σχετικά με τη μουσικότητα των παιδιών μας. Η Ζούζκα είναι 33 ετών, η ίδια έχει 2 μικρά παιδιά και εκ των άλλων διδάσκει πάνω από δέκα χρόνια στο μουσικό σχολείο του Γιαν Ζαχ στην πόλη Τσελάκοβιτσε (http://zus.celakovice.cz/ σελίδα μόνο στα τσέχικα). Παρών στη συζήτησή μας ήταν και ο σύζυγος της Γιάρα Βάγκνερ ο οποίος διδάσκει 15 χρόνια Jazz-πιάνο στο κονσερβατόριο του Γιάροσλαφ Γιέζεκ (http://www.kjj.cz/?l=en) στην Πράγα και διευθύνει εκεί και το αντίστοιχο τμήμα.
Ρωτήσαμε με προσδοκία ότι οι πληροφορίες που θα αποκτήσουμε, θα είναι χρήσιμες και για σας.
Ποια είναι η ιδανική ηλικία να ξεκινήσουν τα παιδιά με μουσική μόρφωση ή εκπαίδευση;
Ζούζκα: Τι εννοείς όταν λες μουσική εκπαίδευση ή μόρφωση; Η μουσική επηρεάζει τον κάθε άνθρωπο ήδη στη μήτρα. Το παιδί στην κοιλιά της μαμάς συλλαμβάνει ήχους, άρα και τη μουσική πολύ έντονα μάλιστα. Μετά από τη γέννησή τους αναγνωρίζουν τα νεογνά όχι μόνο τις γνωστές φωνές αλλά επίσης τις μελωδίες, τα τραγούδια, τους ρυθμούς που ακούσανε πριν. Θυμούνται τι τους ηρεμούσε και τι τους αναστάτωνε. Η μουσική λειτουργεί εξαιρετικά ευεργετικά όταν η μητέρα τραγουδάει όταν είναι έγκυος και συνεχίζει όταν γεννιέται το παιδάκι. Άρα η αυθόρμητη ανάπτυξη των μουσικών ικανοτήτων ξεκινάει πριν ο άνθρωπος γεννηθεί. Τα παιδιά «ρουφάνε» ήχους και μουσική από το περιβάλλον τους – τα τραγούδια των γωνιών, αν παίζουν κάποιο μουσικό όργανο, τη μουσική που ακούνε στο σπίτι, αλλά ακόμα και τις φωνές, τη φασαρία.
Ίσως και αυτές πληροφορίες θα έπρεπε να πάρουν οι υποψήφιοι γονείς από το γιατρό τους…
Ζούζκα: Σε κάθε περίπτωση κυκλοφορεί μουσική ειδική για έγκυες μητέρες και εγώ προσωπικά έχω τις καλύτερες εμπειρίες.
Να μη ξεφύγουμε από την ερώτησή σας. Επίσης τα παιδιά πολύ νωρίς, ακόμα σαν μωρά, καταβάλουν προσπάθεια να δημιουργούν ήχους και να τους μελετάνε. Αντιγράφουν τη γλώσσα των μεγάλων και μετά ξεκινάει περίοδος εργασίας με την ίδια τους τη φωνή, με τις φωνητικές χορδές, με το στόμα αλλά ταυτόχρονα μελετάνε ήχους που μπορούν να δημιουργήσουν με βοήθεια των αντικειμένων γύρω τους – για αυτό τα μικρά παιδιά λατρεύουν να χτυπάνε με πράγματα .Τους αρέσει να κάνουν πειράματα με τους ήχους. Είναι υπέροχο να παρακολουθείς αυτές τις προσπάθειες. Είναι σημαντικό να δόσεις στα παιδιά χώρο και ελευθερία να το κάνουν, να τους δόσεις υλικό και ιδέες. Να πάρεις μια κούτα με διάφορα ρυθμικά όργανα ή με απλά πράγματα, με ότι βγάζει κάποιο ήχο, ας είναι και πλαστικό μπουκάλι με βοτσαλάκια, με ρύζι, διάφορα ξυλάκια, κουδουνάκια και να παίξεις μαζί τους, να τους μιλάς και να τους τραγουδάς και ταυτόχρονα να τους αφήνεις να βρίσκουν ελεύθερα τους ήχους που τους αρέσουν. Αυτό είναι πάρα πολύ σπουδαίο. Επίσης είναι πολύ θετικό να τους λες ιστορίες, παραμύθια και να τα συνοδεύεις με ήχους. Φυσικά τέτοιες δραστηριότητες δεν αναπτύσσουν μόνο τη μουσικότητα τους αλλά και άλλες πλευρές της προσωπικότητάς τους – τη φαντασία, τη δημιουργικότητα, με αυτό τον τρόπο επιταχύνεις την γενική τους ανάπτυξη. Έτσι το παιχνίδι γίνεται ταυτόχρονα μουσική εκπαίδευση αλλά και μουσικοθεραπεία.
Πολλές φορές δεν ξέρουμε πώς να παίζουμε με μικρά μωρά ή με παιδιά ενός δύο ετών και ίσως υπάρχουν τόσα πολλά παιχνίδια σημαντικά για εκείνα, αλλά και για μας…
Ζούζκα: Σωστά. Αν μη τι άλλο το παιχνίδι σε φέρνει κοντά στα παιδιά. Άλλωστε και το μπλογκ σας στην ίδια φιλοσοφία πορεύεται. Στο παιχνίδι μαθαίνεις και εσύ σαν γονιός ότι πρέπει να υποστηρίξεις και ταυτόχρονα να δόσεις ελευθερία έκφρασης, επιλογής, πειράματος.
Λίγο αργότερα συνδέουν και αντιλαμβάνον τη μουσική με την κίνηση και μέσω της κίνησης. Είναι σημαντικό να βιώνεις τη μουσική μαζί τους. Πρέπει να τα αφήνουμε να χορεύουν ελεύθερα, χωρίς να τους λέμε πώς να κάνουν τα βήματα για να εκφράζουν τη μουσική έτσι πως τη νιώθουν. Αρά η μουσική ανάπτυξη ξεκινάει πολύ νωρίς και συνεχίζει αδιάκοπα.
Η πιο συγκεκριμένη συστηματική δουλειά με τα παιδιά, π.χ. με μουσικό όργανο, με δάσκαλο, δουλειά η οποία μπορεί να έχει συγκεκριμένο σκοπό και στόχο, είναι καλό να ξεκινήσει νωρίς. Φτάνει να έχουν την ικανότητα να επικοινωνήσουν με το δάσκαλο και να αντιδρούν θετικά στις προσκλήσεις του. Απλώς, το παιδί πρέπει να έχει την ικανότητα να συγκεντρωθεί, να δεχτεί κάποιο θέμα και να το παρακολουθεί έστω και για πολύ λίγο. Όλα πρέπει (και υπογράμμισε το «πρέπει») σε μορφή παιχνιδιού – να πάρεις φλάουτο και να κάνετε πχ. τον αέρα πως σφυρίζει είναι καλό, να του λες πως θα τα μάθεις τη νότα «ντο» είναι βλακώδεις. Αποτέλεσμα δεν θα έχεις, ίσως θα κάνεις και ζημιά. Καλό είναι να μην καταλάβουν τα παιδιά πως πρόκειται για μάθημα. Υπάρχουν εκπαιδευτικοί που δουλεύουν αποκλειστικά με παιδιά μέχρι τριών χρονών. Φυσικά κάθε παιδί αντιδρά διαφορετικά. Σημαντικό είναι να υπάρχει μουσική σο σπίτι, να τραγουδάμε και να παίζουμε, να ακούμε μουσική. Έτσι με μικρά βήματα μαθαίνει το παιδί να χαίρεται τη μουσική που δημιουργεί και αποκτά θετική σχέση με αυτήν. Έτσι προετοιμάζεται για αργότερα όταν θα ξεκινήσει συστηματική οργανωμένη μουσική μόρφωση.
Σήμερα οι μουσικοί εκπαιδευτικοί προτιμούν να ξεκινήσουν τα παιδιά με τη μουσική πριν πάνε στο σχολείο – δηλαδή όταν είναι τεσσάρων, πέντε ετών. Οι λόγοι είναι:
- η ακοή σε αυτές τις ηλικίες είναι εξαιρετικά ευαίσθητη κ’ ελαστική (αυτή ευαισθησία χάνεται αργότερα γύρω στα επτά),
- το ίδιο ισχύει και για τις κινητικές ικανότητες,
- σε αυτή την ηλικία τα παιδιά εύκολα δέχονται νέες προκλήσεις κ’ εύκολα αποκτούν καινούργιες ικανότητες.
Ζούζκα: Θέλω να συμπληρώσω κάτι για το παιχνίδι. Φυσικά όταν προσπαθείς να μάθεις τα παιδιά κάτι, πρέπει να υπάρχει στοιχειώδης τάξη και πειθαρχία για να μπορούν όλοι να συγκεντρωθούν να αποδώσουν. Εγώ ποτέ δεν λέω στα μικρά παιδιά: τώρα θα έχει ησυχία διότι τώρα δουλεύομε. Η έννοιας τη δουλειάς, της εργασίας δεν υπάρχει στο μυαλό τους κ’ έτσι δεν μπορούν να το κάνουν και να το θέλουν. Για να μπορέσω να ετοιμάσω μια μικρή συναυλία για τους γονείς τους λέω για παράδειγμα: παιδιά θα παίξουμε ένα παιχνίδι. Ένα παιχνίδι ότι είμαστε μεγάλοι μουσικοί, θα παίζουμε παιχνίδι για συναυλία. Τους ρωτάω αν έχουν πάει στο θέατρο με τους γονείς τους, πως ήταν, τους δείχνω βίντεο, τους κατευθύνω να βρουν μόνοι τους πως πρέπει να συμπεριφερθούν. Μετά είναι πιο εύκολο να στήσεις όλη την παράσταση η οποία μπορεί να είναι τόσο περίπλοκη πόσο τα παιδιά κατάλαβαν «πως παίζεται το παιχνίδι».
Θα πρότεινες και στα παιδιά που δε δείχνουν ξεκάθαρο ταλέντο να πάνε στη μουσική σχολή ή είναι χασούρα χρόνου και νευρικής ισορροπίας όλων που συμμετάσχουν;
Ζούζκα: Δέκα φορές Ναι! Εύχομαι σ’ όλα τα παιδιά να έχουν τη δυνατότητα της μουσικής εξέλιξης και εκπαίδευσης. Η μουσική είναι πραγματική μαγεία! Με τη μουσική αναπτύσσεται όλη προσωπικότητα.
Διαβάσαμε κάπου πως τα παιδιά που ασχολούνται με τη μουσική είναι και καλύτεροι μαθητές.
Ζούζκα: Φυσικά. Έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα συγκέντρωσης, είναι πιο ανοιχτά στις νέες πληροφορίες και πολλά άλλα.
Με τη μουσική μπορείς να εκφράσεις τον εαυτό σου, μπορεί να λειτουργεί σαν γέφυρα ανάμεσα στους ανθρώπους που αλλιώς δεν καταλαβαίνουν ένας τον άλλο. Η μουσική πάντα εμπλουτίζει τη ζωή. Δεν ξεχωρίσω παιδιά με ταλέντο και χωρίς ταλέντο. Φυσικά κάθε παιδί έχει άλλες δυνατότητες, ικανότητες ή προδιαγραφές αλλά είναι θέμα του εκπαιδευτικού πως θα εργαστεί μαζί τους, τι μεθόδους θα επιλέγει και θα επινοήσει, πως θέτει τους στόχους. Οπωσδήποτε συστήνω να πάνε όλα τα μικρά παιδιά στη μουσική σχολή. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να βοηθήσουν σε όλα τα παιδιά που ενδιαφέρονται. Είμαι πολύ θετική σε αυτό το ζήτημα – πιστεύω αν το παιδί θέλει κ’ έχει όρεξη, αν έχει καλή επικοινωνία με το δάσκαλο (αυτό είναι μάλλον βασική προϋπόθεση), πάντα μπορεί να βρεθεί δρόμος. Ακριβώς σε αυτό το σημείο βρίσκω εγώ την ομορφιά της παιδαγωγικής δουλειάς. Το κάθε παιδί είναι ξεχωριστή προσωπικότητα και τους βοηθάς να βρουν το δικό τους μοναδικό μονοπάτι, αυτό είναι σπουδαίο συναίσθημα.
Αν δεν μπορείς να γίνεις ποτέ ο σολίστ, αλλά η μουσική κάνει τη ζωή σου καλύτερη και σε κάνει ευτυχισμένη, είναι λίγο;
Γιάρα: Ο κάθε ένας έχει κάποια μουσικότητα μέσα του. Μπορεί να την αναπτύξει ή να την πνίξει. Συνήθως την πνίγουν οι άλλοι με λάθος μουσικές συμπεριφορές. Σημαντικό είναι να βρεθεί τρόπος, μέθοδος και βάθος μέχρι που μπορεί το κάθε παιδί να φτάσει. Πιστεύω πως στη μουσική εκπαίδευση ή μόρφωση δεν είναι σημαντικό το πότε ξεκινάς επίσημα ή πόσο ταλέντο έχεις αλλά η καθημερινή επαφή. Και, όταν το παιδί ξεκινάει με την οργανωμένη εκπαίδευση, τότε πρέπει να γίνεται τακτικά. Και όσο αφοράει το ταλέντο, και σένα δεν σου απαγορεύει κανείς να χορεύεις παρόλο που δεν είσαι σολίστ του Μπολσόϊ. Και σε μας στο κονσερβατόριο έχουμε με πολύ ή με λιγότερο ταλέντο. Δεν τους λέω ποτέ: έκανες λάθος, παίξε το αλλιώς διότι εγώ ξέρω και σαν καθηγητής σου μπορώ να το επιβάλω. Προσπαθώ να τους φέρω σε σημείο να καταλάβουν πως μουσική είναι πιο όμορφη όταν παίζεται σωστά, με σωστό ρυθμό, τόνους, φράσεις, μελωδία, πως μουσική είναι σαν τη γλώσσα που μιλάμε. Τους μαθαίνω να ακούνε και να διορθώνουν τους εαυτούς τους. Φαίνεται πως τα παιδιά που πηγαίνανε σε μουσικές σχολές από μικρή ηλικία και μάθανε τη μουσική όχι σαν προπαίδεια αλλά ακουστικά, αντιδρούν πιο εύκολα και πιο αποτελεσματικά.
Πρέπει να ξέρουν τα παιδιά να διαβάζουν για να ξεκινήσουν με κάποιο μουσικό όργανο;
Ζούζκα: Σου έχω απαντήσει ήδη. Όχι βέβαια. Τα παιδιά πρώτα ακούνε, μετά φτιάχνουν δικούς τους ήχους. Είναι σαν να έλεγες: θα σου διαβάζω παραμύθια μόλις θα μάθεις να διαβάζεις ο ίδιος.
Εμείς όταν τα παιδιά έρχονται στη μουσική σχολή τεσσάρων πέντε ετών ξεκινάμε από ήχους που συνδέονται με εικόνες – με ζωγραφιές, με παραμύθια, και με κίνηση. Έτσι αναπτύσσεται φαντασία και δημιουργικότητα του κάθε παιδιού κ’ εγώ σαν εκπαιδευτικός βλέπω τι τάση έχει το κάθε παιδί, σε τι αντιδράει πιο δημιουργικά, τι τον εκφράσει κτλ. Κάποιος βλέπει τη μουσική μέσω χρωμάτων, άλλος μέσω κίνησης… Αν κάποιος λέει πως τα παιδιά πρέπει να ξέρουν νότες να παίζουν κάποιο μουσικό όργανο, δεν θα συμφωνήσω μαζί του. Και στην ιστορία υπήρχανε μεγάλοι μουσικοί, συνήθως λαϊκοί, που παίζανε θαυμάσια και δεν ξέρανε ότι υπάρχει κάτι σαν νότες. Οι πρόγονοι μας επινόησαν τα μουσικά όργανα και πες ξέρανε νότες πριν δέκα χιλιάδες χρόνια;
…και τότε είχαν τουάχιστον φλογιέρες και κρουστά.
Τα δικά μου παιδιά στο σχολείο όμως ξέρουν και τις βασικές νότες μετά από ένα χρόνο και στην πλειοψηφία τους δεν ξέρουν να διαβάζουν. Για παράδειγμα: Η νότα Ντο είναι η Ντορότκα που μένει στον πρώτο όροφο της πολυκατοικίας. Πρώτα μαθαίνουμε τη φωνή της, μμετά μαθαίνουμε τη πχ. Φανύνκα ή τον Μίρετσεκ και εξηγούμε, ακούμε γιατί εκείνοι μένουν πιο ψηλά από την Ντορότκα. Η νότα πρέπει να συνδεθεί με ήχο όχι με γράμμα.
Γιάρα: Σας το είπε κανείς αυτό; Όποιος υποστηρίζει κάτι τέτοιο το μόνο που δείχνει είναι, πως δεν καταλαβαίνει τι θα πει μουσική, ότι δεν την καταλαβαίνει σαν κάτι το φυσιολογικό αλλά κάτι έντεχνο, φτιαχτό, μηχανικό.
Έχουν οι εκπαιδευτικοί που δουλεύουν με μικρά παιδιά κάποια ειδική μόρφωση;
Ζούζκα: Ναι, φυσικά κ’ έχουν. Πρώτα, στην Τσεχία για να διδάσκεις τη μουσική, δε φτάνει το κονσερβατόριο ή το πανεπιστήμιο για ερμηνευτές ή θεωρητικούς. Πρέπει να σπουδάζεις παιδαγωγική. Πχ. εγώ σπούδασα το κονσερβατόριο και στο πανεπιστήμιο πιάνο σαν όργανο και ταυτόχρονα μουσική παιδαγωγική με εξειδίκευση στη μουσικοθεραπεία και μουσική παιδαγωγική της πρώιμης σχολικής και προσχολικής ηλικίας. Αυτό φυσικά δε αρκεί για όλη τη ζωή. Πρόκειται για βάση. Μετά πας σε ειδικά σεμινάρια, συνέδρια, διαλέξεις και απαραίτητη φυσικά είναι η αυτομόρφωση.
Γιάρα: Εγώ διδάσκω ανθρώπους από 15 ετών και άνω, συνήθως ενήλικες. Με μικρά παιδιά δεν θα ήξερα τι να κάνω και ότι και να έκανα θα είχε τυχαία επιτυχία. Μπορεί θα έκανα ζημιά. Ότι είμαι καλός μουσικός δε σημαίνει πως είμαι καλός εκπαιδευτικός. Ειδικά στα μικρά παιδιά σωστά μορφωμένη δασκάλα του παιδικού σταθμού μπορεί να είναι πολύ πιο αποτελεσματική από κάποιο σολίστ.
Τι κάνεις με τα παιδιά στο σχολείο; Πως είναι το μάθημα σου;
Ζούζκα: Συνήθως δυο ώρες ανά 45 λεπτά με μικρό διάλλειμα στο ομαδικό που έχω 12 παιδιά στην τάξη. Όταν τα παιδιά αρχίζουν να παίζουν κάποιο μουσικό όργανο, τότε έρχονται μόνα τους στο μάθημα. Στην αρχή δυο φορές την εβδομάδα για 25 λεπτά. Έτσι έχουμε πιο συχνή επαφή με τους μαθητές και δεν ασκούμε μεγάλη πίεση στη δυνατότητά τους να συγκεντρωθούν. Συν πάνε στο ομαδικό. Αυτό που πάντα σκέφτομαι είναι να μοιράσω το μάθημα για δεκάλεπτα - δεκαπεντάπλεπτα που χρειάζεται συγκέντρωση και μετά ακολουθούν δέκα λεπτά με κάτι που τους χαλαρώνει. Η συγκέντρωση πρέπει να μοιραστεί σε όλο το μάθημα. Δεν μπορείς να τα ξεκάνεις τα πρώτα είκοσι λεπτά. Μετά θα υποφέρετε όλοι. Καθόμαστε στα θρανία, στον κύκλο, στο πάτωμα, γύρω από το πιάνο, χορεύουμε, κάνουμε γυμναστική, ζωγραφίζουμε. Η τάξη μας είναι ειδικά διαμορφωμένη αλλά έχουμε δυνατότητα να χρησιμοποιούμε και άλλους χώρους του σχολείου. Μερικές φορές πάμε στην αίθουσα συναυλιών, στην αυλή ή στη σκάλα. Τα παιδιά παίζουν με διάφορα εύκολα μουσικά και ρυθμικά όργανα, τραγουδούν, παίζουν παλαμάκια, χορεύουν… Πάντα γίνεται ανάμιξη όλων των μουσικών δραστηριοτήτων: ακοή, όργανα, ρυθμός, κίνηση, τραγούδι. Το κάθε μάθημα προδιαγράφει το επόμενο το οποίο οργανικά ακολουθεί το προηγούμενο. Πάντα έχω στόχους που θα φτάσω στο κάθε μάθημα, στο κάθε μισό χρόνο, και στο τέλος της χρονιάς. Αν κάτι δεν καταφέρνουν τα παιδιά, πάντα πρώτα μελετάω που πιθανώς έκανα εγώ λάθος και δεν απόδωσα.
Τα μικρά παιδιά δεν πρέπει να καταλάβουν πως κυλάει ο χρόνος. Το μάθημα δεν πρέπει να είναι αργό, πρέπει να έχει αλλαγές και ρυθμό, πρέπει να κυλάει. Επίσης στο κάθε μάθημα πρέπει ο εκπαιδευτικός να αντιδράει στη διάθεση του μαθητή και να έχει τις εναλλακτικές λύσεις και την ικανότητα να βρει κάτι στην περίπτωση ότι το παιδί δεν ανταποκρίνεται ή η μέθοδος του δεν λειτούργησε όπως ήθελε.
Στη δική μας σχολή έχουν τα παιδιά τη δυνατότητα να πάνε ταυτόχρονα στη μουσική τάξη και στην εικαστική, συνήθως πάνε και στα δύο. Πολύ συχνά συνεννοούμαστε με τους συνάδελφους εικαστικούς κ’ εκείνοι κάνουν αναφορές σε αυτά μου μαθαίναμε στη μουσική και ανάποδα.
Έχεις δίκιο, ένας αποτελεσματικός εκπαιδευτικός πρέπει να είναι ειδικός. Είναι μεγάλη ευθύνη και δεν είναι εύκολο να διδάσκεις άλλους. Πόση ώρα σου παίρνει να προετοιμάζεις ένα μάθημα;
Γιάρα: Στη Ζούζκα; Όλη τη ζωή…
Ζούζκα: Χα, χα, χα… Αυτό είναι πολύ σχετικό. Όσο αυξάνονται εμπειρίες, τόσο πιο εύκολα προετοιμάζεσαι, αλλά ταυτόχρονα σου έρχονται και νέες ιδέες που θέλεις να εφαρμόσεις. Πότε δεν πάω στο μάθημα απροετοίμαστη με αυτοπεποίθηση πως θα το μπαλώσω κάπως, κ’ ειδικά στα πολύ μικρά παιδιά. Είναι πολύ απογοητευτικό για αυτά όταν το μάθημα είναι όπως λέμε «μάπα». Έχουν τόση όρεξη να μαθαίνουν που δεν μπορείς να μείνεις πίσω. Δεν θέλω να τους πάρω το ενθουσιασμό να μαθαίνουν και να δοκιμάζουν τις ικανότητές τους. Προτιμώ να μην κοιμηθώ τη νύχτα, να καταρρεύσω μετά το μάθημα, αλλά τα παιδιά δεν θα τα απογοητεύσω.
Ευχαριστούμε για το χρόνο σου. Αν οι αναγνώστες του μπλογκ μας θα έχουν κάποια ερωτήματα, μπορούμε να σου τα στείλουμε;
Ζούζκα: Βεβαίως. Αλλά να μην αρκεστούν με τις απαντήσεις μου. Να ψάχνουν και αλλού. Δεν είμαι παντογνώστης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου